सम्बन्ध विच्छेदको विकल्प लिभिङ टुगेदर तथा प्रयोगात्मक विवाह हुन सक्छ ?

नेपालमा पछिल्लो समय सम्बन्ध–विच्छेद (डिभोर्स) को दर बढ्दै गएको देखिन्छ । परम्परागत रूपमा नेपाली समाजमा विवाहलाई जीवनभर टिकाउनुपर्ने सम्बन्धका रूपमा हेरिन्छ, तर समयक्रमसँगै पारिवारिक, सामाजिक, आर्थिक र व्यक्तिगत कारणले गर्दा सम्बन्ध–विच्छेदका घटनाहरू बढिरहेका छन् ।

नेपालमा सम्बन्ध–विच्छेद बढ्नुका प्रमुख कारण
१. वैदेशिक रोजगारी: धेरै नेपाली युवायुवती रोजगारीका लागि विदेश जाने गरेका छन्, जसले वैवाहिक जीवनमा दूरी ल्याउँछ । विश्वासको अभाव, सञ्चारको कमी र अलग्गिएर बस्नुपर्ने बाध्यताका कारण सम्बन्ध टुट्ने सम्भावना बढ्छ ।
२. शिक्षा र आत्मनिर्भरता: विशेष गरी महिलाहरू शिक्षित भएसँगै उनीहरू आत्मनिर्भर भएका छन् । अब उनीहरू असन्तोषजनक सम्बन्धलाई सहनुभन्दा आफ्नो जीवनलाई सहज ढंगबाट अगाडि बढाउन चाहन्छन्, जसले सम्बन्ध–विच्छेदको दर बढाएको छ ।
३. घरायसी हिंसा र दुव्र्यवहार: शारीरिक, मानसिक वा भावनात्मक हिंसा भोगिरहेका व्यक्ति सम्बन्ध–विच्छेद गर्ने निर्णयमा पुग्छन् ।
४. अविवाहित सम्बन्ध र अतिरिक्त प्रेमसम्बन्ध (अफेयर्स): आधुनिक समाजमा प्रेमसम्बन्धका परिभाषाहरू परिवर्तन भएका छन् । वैवाहिक जीवनबाहेक अन्य सम्बन्ध राख्ने प्रवृत्तिले पनि सम्बन्ध–विच्छेदलाई निम्त्याएको छ ।
५. आर्थिक समस्या: दम्पतीबीच आर्थिक अस्थिरता वा आर्थिक असमानताको कारण पनि आपसी विवाद बढ्छ, जसले अन्ततः डिभोर्ससम्म पु्र्‍याउन सक्छ ।
६. समाजको स्वीकृति: पहिला नेपाली समाजमा सम्बन्ध–विच्छेदलाई नराम्रो रूपमा हेरिन्थ्यो, तर अब बिस्तारै समाजले यसलाई स्वीकृति दिन थालेको छ । कानुनी रूपमा पनि डिभोर्स प्रक्रिया सहज हुँदै गएको छ, जसले गर्दा धेरै दम्पती आफ्ना असन्तुष्ट विवाहिक सम्बन्ध अन्त्य गर्ने निर्णय गर्न थालेका छन् ।

सम्बन्ध–विच्छेदको प्रभाव
बालबालिकामा असर: आमाबाबु अलग्गिएको अवस्थामा बालबालिकाले मनोवैज्ञानिक असर बेहोर्नुपर्छ ।
आर्थिक र सामाजिक चुनौती: विशेष गरी महिलाहरूले सम्बन्ध–विच्छेदपछि आर्थिक रूपले आत्मनिर्भर बन्न संघर्ष गर्नुपर्ने हुन्छ ।
मानसिक स्वास्थ्य समस्या: सम्बन्ध–विच्छेदपछि डिप्रेसन, एक्लोपन, तनावजस्ता समस्या देखा पर्न सक्छन् ।

सम्बन्ध–विच्छेदको समाधान के हुन सक्छ ?
नेपालमा सम्बन्ध–विच्छेदको प्रवृत्ति बढ्दै गए पनि यदि दम्पतीहरूबीच खुला आपसी संवाद तथा समझदारी, विवाहअघि वा पछिको उचित परामर्श, कानुनी सुधार, आत्मनिर्भर तथा एकआपसको सम्मान र विश्वासलाई बलियो बनाउन सकियो भने धेरै विवाह बचाउन सकिन्छ ।

यसबारे २० औँ शताब्दीका महान् दार्शनिक ओशो के भन्नुहुन्छ ?
ओशो (भगवान् श्री रजनीश): संक्षिप्त परिचय
ओशो (वास्तविक नाम: रजनीश चन्द्र मोहन जैन, १९३१–१९९०) एक भारतीय आध्यात्मिक गुरु, दार्शनिक र ध्यान प्रवर्तक हुनुहुन्थ्यो । उहाँ परम्परागत धार्मिक मान्यताहरूलाई चुनौती दिने, स्वतन्त्र प्रेम, ध्यान र आत्म–चेतनाको प्रचार गर्ने व्यक्तित्व हुनुहुन्थ्यो । उहाँले २१ मार्च १९५३ मा २१ वर्षको उमेरमा आत्मज्ञान प्राप्त गर्नुभएको थियो ।

उहाँका प्रमुख विचार
स्वतन्त्रता र चेतना: मानिसले आफ्नै बुद्धि र चेतनाअनुसार जीवन बाँच्नुपर्छ ।
प्रेम र सम्बन्ध: प्रेम स्वतन्त्र हुनुपर्छ, जबरजस्ती विवाह वा बन्धन आवश्यक छैन ।
ध्यान र साधना: ओशोले ‘डायनामिक मेडिटेसन’ जस्ता नयाँ ध्यान विधि विकास गर्नुभयो ।
धर्म र परम्पराप्रति विद्रोह: उहाँ परम्परागत धर्मलाई अन्धविश्वास मान्नुहुन्थ्यो र साँचो आध्यात्मिकता भित्रबाट आउनुपर्छ भन्नुहुन्थ्यो ।
ओशो आधुनिक युगका विद्रोही गुरु हुनुहुन्थ्यो । उहाँको ध्यान विधि, प्रेम र स्वतन्त्रताप्रतिको दृष्टिकोण र परम्परागत समाजप्रतिको आलोचनाले उहाँलाई अद्वितीय बनायो । आज पनि उहाँका विचार लाखौँ मानिसले अनुसरण गर्छन् ।

‘जीवनलाई गम्भीर रूपमा नलिऊ, यो एक खेल मात्र हो ।’ —ओशो

ओशोको विचारमा सम्बन्ध–विच्छेदका विकल्प
(१) लिभिङ टुगेदर (सँगै बस्ने): लिभिङ टुगेदर भनेको विवाह नगरी दुई व्यक्ति सँगै बस्ने र प्रेमपूर्वक जीवन बिताउने सम्बन्ध हो । यो पश्चिमी देशहरूमा प्रचलित भए पनि हाल नेपाललगायत धेरै समाजमा पनि यो क्रम बढ्दै गएको छ । ओशो भन्नुहुन्छ:

विवाह एक जबरजस्ती गरिएको बन्धन हो: विवाहलाई धर्म, समाज र परम्पराले अनावश्यक रूपमा जबरजस्ती बनाएको छ । जब दुई व्यक्ति प्रेम गर्छन्, उनीहरूलाई समाज वा धर्मको अनुमतिका लागि कुर्नुपर्ने आवश्यक छैन ।

प्रेम स्वतन्त्र हुनुपर्छ: प्रेम कुनै सम्झौता वा कानुनी दायित्व होइन । यदि दुई व्यक्तिले एकअर्कालाई मन पराउँछन् र सँगै बस्न चाहन्छन् भने विवाहको कुनै बाध्यता हुनु हुँदैन ।

लिभिङ टुगेदरले सम्बन्धलाई प्राकृतिक बनाउँछ: विवाहले सम्बन्धलाई ‘कर्तव्य’ मा बदल्छ, तर लिभिङ टुगेदरले प्रेमलाई प्राकृतिक रूपमा बाँच्न मद्दत गर्छ ।

सम्बन्ध अनावश्यक दुखाइबाट बच्नुपर्छ: यदि सम्बन्ध टिक्दैन भने विवाहजस्तो कानुनी प्रक्रियाले छुट्टिन झनै गाह्रो बनाउँछ । लिभिङ टुगेदर सम्बन्धलाई सहज बनाउँछ ।

प्रेम रहिरहे सँगै बस, नत्र अलग हो: ओशोका अनुसार प्रेम बाँच्ने चिज हो, निभाउने होइन । यदि सम्बन्धमा प्रेम हरायो भने जबरजस्ती टिकिरहनु आत्मा र जीवनको अपमान हो ।

नेपालमा विवाहलाई सामाजिक, धार्मिक र पारिवारिक प्रतिष्ठासँग जोडेर हेरिन्छ । लिभिङ टुगेदर अझै पनि विवादास्पद विषय हो । तर, पछिल्लो पुस्तामा स्वतन्त्रता खोज्ने मानिसहरू बढ्दै छन् । ओशोको विचारअनुसार हरेक समाजले सम्बन्धलाई नयाँ तरिकाले हेर्न सक्नुपर्छ ।

ओशो भन्नुहुन्छ, ‘प्रेम पन्छीजस्तै हो, यसलाई पिँजडामा राखेर मर्न दिनु हुँदैन ।’

लिभिङ टुगेदरको अवधारणाले प्रेमलाई स्वच्छन्द बनाउने बाटो खोल्छ । ओशोका विचार हरेक समाजमा पूर्ण रूपमा लागू गर्न गाह्रो भए पनि युवापुस्ता र नयाँ पुस्तामा यसबारे सोच्ने चासो बढ्दो छ ।

(२.) प्रयोगात्मक विवाह (एक्स्पेरिमेन्टल म्यारिज): ओशोका अनुसार विवाहलाई परम्परागत रूपमा जीवनभरको बन्धनको रूपमा हेरिनु हुँदैन र यो एक प्रयोगजस्तै हुनुपर्छ । उहाँ भन्नुहुन्छ, यदि कुनै सम्बन्ध प्रेममय छैन भने यो केवल ३ देखि ६ महिनाभित्रै टुंगिन सक्छ । तसर्थ, यदि एक वर्षसम्मको कुनै पनि बाध्यात्मक परिस्थिति नरहने गरी प्रयोगात्मक विवाहको धारणा ल्याउन सके हाल भइरहेको सम्बन्ध–विच्छेदका घटनाहरूबाट बच्न सकिन्छ । त्यसपछि भने सामाजिक तथा कानुनी रूपले वैवाहिक बन्धनमा बाँधिनु उचित हुन्छ ।

१. प्रेम स्वाभाविक हुनुपर्छ: प्रेम बाध्यता होइन, प्राकृतिक रूपमा बहनुपर्ने ऊर्जा हो ।
२. विवाहको अवधारणा लचिलो हुनुपर्छ: यदि दुई व्यक्ति सँगै खुसी छैनन् भने तिनीहरूले छुट्टिनु स्वाभाविक हो ।
३. सम्बन्ध स्वतन्त्रताभित्र हुनुपर्छ: जबरजस्ती सम्बन्ध टिकाइरहनु दबाब मात्रै हो, जसले दुःख दिन्छ ।
४. नयाँ प्रयोग आवश्यक छ: समाजले जबरजस्ती विवाहलाई अनिवार्य बनाएको छ, तर मानिसले प्रेमको नयाँ तरिका अपनाउनुपर्छ, जस्तै— प्रयोगात्मक विवाह, जसमा सम्बन्ध स्वतन्त्र हुन्छ, कुनै बाध्यता हुँदैन र यदि प्रेम हरायो भने छुट्टिन सहज हुन्छ ।

ओशो भन्नुहुन्छ: विवाहलाई सामाजिक बन्धनको रूपमा नहेरौँ, बरु प्रेमलाई स्वतन्त्र रूपमा बाँच्न दिऔँ । ‘प्रयोगात्मक विवाह’ को अवधारणा नेपाली समाजका लागि नयाँ र चुनौतीपूर्ण हुन सक्छ, तर यो प्रेमलाई दबाबबाट मुक्त गर्ने एउटा बाटो हुन सक्छ ।

नेपालको नागार्जुनमा अवस्थित तपोवनभित्र ओशो इन्टरनेसनल नेपालले ओशोको शिक्षालाई प्रवद्र्धन गर्ने र ध्यान अभ्यास सञ्चालन गर्ने गरेको छ । नेपालमा ओशोका अनुयायीहरूको संख्या उल्लेखनीय रूपमा बढ्दै गएको छ, जसले ओशो इन्टरनेसनल नेपालजस्ता संस्थाहरूलाई सक्रिय रूपमा क्रियाशील बनाएको छ । यी संस्थाले ओशोको शिक्षालाई नेपाली समाजमा फैलाउन महत्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेका छन् । यसका संस्थापक तथा सञ्चालकका रूपमा स्वामी आनन्द अरुण, जो नेपालका एक प्रमुख आध्यात्मिक गुरु, ध्यान शिक्षक, लेखक र ओशोका वरिष्ठ शिष्य हुनुहुन्छ ।

– हेमन्त बराल

(२० औँ शताब्दीका महान् आध्यात्मिक तथा दार्शनिक गुरु ओशोको विचारमा आधारित ।) https://www.karobardaily.com/news/279040 प्रकाशित मिति : माघ २३, २०८१ बुधबार